Yap, còn được người dân địa phương gọi là Wa’ab, là một hòn đảo thuộc Quần đảo Caroline ở Tây Thái Bình Dương.
Mặc dù cư dân đảo Yap hiện sử dụng đồng đô la Mỹ làm tiền tệ chính thức, nhưng đã có lúc các giao dịch trên đảo được thực hiện bằng cách sử dụng những đồng tiền khổng lồ làm bằng đá .
Trên thực tế, những đồng tiền đá khổng lồ, gọi là “rai” , vẫn được sử dụng làm tiền tệ giao dịch. Trong khi các yếu tố kinh tế khác nhau quyết định giá trị của các loại tiền tệ hiện đại thì một hệ thống niềm tin chung lại xác định giá trị của đồng rai được truyền qua nhiều thế hệ.
Đây là những tảng đá vôi hình đĩa lớn có thể chạm khắc được. Chúng được sử dụng làm tiền tệ chính trên đảo Yap, nơi sinh sống của một số bộ lạc bản địa. Những viên đá có giá trị khác nhau và không phụ thuộc vào kích thước của chúng mà phụ thuộc vào lịch sử của chúng. Ví dụ, nếu nhiều người chết khi vận chuyển đá, giá trị của chúng sẽ còn cao hơn.
Đồng xu Yap truyền thống có nhiều kích cỡ khác nhau
Vì những đồng tiền rai thời kỳ đầu có hình dạng giống cá voi nên các đĩa đá vôi được đặt tên là “rai”, có nghĩa là “cá voi” trong ngôn ngữ địa phương.
Một đồng xu thông thường sẽ được chạm khắc từ đá vôi thành một đĩa phẳng có đường kính từ 7cm đến 3,6 mét, với những đồng xu lớn hơn nặng tới 5.000kg. Những đồng xu nặng được vận chuyển đến Yap từ Palau bằng cách khoét một lỗ ở giữa. Để di chuyển đồng xu, một cây sào chắc chắn được đưa qua lỗ này, sau đó được những người đàn ông nhấc lên và mang đi.
Những chiếc đĩa đá khổng lồ được gọi là rai và được người dân đảo Yap sử dụng như một dạng tiền tượng trưng trong hàng trăm năm và đôi khi vẫn được sử dụng cho đến ngày nay cho các mục đích truyền thống hoặc nghi lễ.
Vì không có tài sản nào như vàng và bạc để hỗ trợ cho loại tiền này nên giá trị của đồng xu rất linh hoạt trong hệ thống tiền tệ của đảo yap. Trong khi kích thước và cách trang trí giúp xác định giá trị ở một mức độ nào đó, giá trị đích thực của chúng nằm ở lịch sử được truyền qua nhiều thế hệ truyền miệng : Ai sở hữu đồng tiền, nó được sử dụng như thế nào? Nó dùng để làm gì, việc khai thác đá vôi khó khăn như thế nào và bao nhiêu sinh mạng đã thiệt mạng khi lấy được đá cũng là những yếu tố chính quyết định giá trị của đồng xu.
Mặc dù chưa rõ nguồn gốc của loại tiền này nhưng các nhà khảo cổ đã phát hiện ra những tảng đá phẳng có niên đại lên tới 2.000 năm tuổi trên đảo. Mặc dù đá rai đã được thay thế bằng tiền hiện đại vào đầu thế kỷ 20 nhưng chúng vẫn là phương tiện trao đổi cho các giao dịch đặc biệt. Các giao dịch này thường mang tính chất xã hội hoặc thông lệ, chẳng hạn như trả tiền hồi môn hoặc ký kết một thỏa thuận chính trị.
Nhà khảo cổ học Scott Fitzpatrick từ Đại học Oregon cho biết: “Chúng là một trong những đồng tiền hấp dẫn nhất thế giới”. Được chạm khắc từ các mỏ đá vôi nằm trong quần đảo Palau cách Yap khoảng 250 dặm (400 km). Chúng là những vật thể lớn nhất từng được di chuyển qua Thái Bình Dương trong thời kỳ tiền châu Âu tiếp xúc.”
Rai được khai thác đá trên các đảo lân cận và được đưa đến Yap bằng thuyền
Đảo Yap là một trong 2.100 hòn đảo tạo nên quốc gia độc lập Micronesia. Vì hòn đảo thiếu kim loại quý và đá bền nên người dân trên đảo đã tìm đến các hòn đảo lân cận để khai thác các nguyên tố này và phát hiện ra đá vôi.
Họ bắt đầu khai thác đá vôi phần lớn từ Palau, một hòn đảo cách 400km về phía Tây Nam. Vì đá vôi rất hiếm đối với người dân đảo Yap nên nó trở nên có giá trị đối với họ. Các trưởng làng cử người đi bè tre và thuyền đến Palau để làm việc tại các mỏ đá và mang về các đĩa đá vôi. Ban đầu, những đồng tiền này có kích thước nhỏ nhưng ngày càng lớn hơn nhờ những tiến bộ về công cụ và kỹ thuật.
Khi những đồng xu được chuyển đến Yap, các tù trưởng đã ấn định giá trị cho chúng dựa trên loại tiền vỏ ngọc trai được sử dụng trước đó. Những đồng xu này sau đó sẽ được đưa vào lưu thông sau khi những người lãnh đạo giữ những đồng xu lớn hơn và 2/5 số đồng xu nhỏ hơn cho riêng mình.
Trong một nghiên cứu mới của Fitzpatrick và đồng tác giả Stephen McKeon, họ cho rằng tiền rai cực kỳ có giá trị nhưng do kích thước, trọng lượng và tính dễ vỡ của nó nên hầu như không bao giờ được di chuyển quanh đảo.
Những đồng tiền rai khổng lồ được cất giữ công khai ở nơi công cộng
Vì việc chuyển số tiền lớn trong mỗi giao dịch là bất tiện nên quyền sở hữu được chuyển giao thông qua truyền miệng. Người dân làng nào cũng biết hòn đá nào thuộc về ai. Vì việc sở hữu không chuyển thành quyền sở hữu nên việc trộm những đồng tiền rai khổng lồ hầu như không tồn tại.
Vì vậy, những đồng tiền rai khổng lồ thường được rải rác ở những nơi công cộng trên khắp hòn đảo. Trên thực tế, mỗi làng đều có không gian riêng để trưng bày những đồng tiền khổng lồ nặng đến mức không thể di chuyển được.
- Những đồng tiền kỳ lạ nhất thế giới
- Gần chục năm nữa mới đến ngày 30 Tết, quy luật thời gian mà nhiều người chưa biết
- Video: So sánh kích thước các vật thể trong vũ trụ
